Wiedza - Jestem z SOS

U źródła przemocy

Przemoc rówieśnicza jest uznawana za najpoważniejszy czynnik ryzyka w szkole, wpływający na rozwój różnorodnych problemów w obszarze zdrowia psychicznego i jego zaburzeń.

Przemoc nigdy nie bierze się znikąd. Każdy przejaw agresji ma swoje źródło w osobistych doświadczeniach. Zachowania przemocowe mają swoje źródło we wzorcach wynoszonych przez młodzież z domu rodzinnego.

Wśród przyczyn krzywdzących zachowań wyróżnia się kilka podstawowych czynników:

Stres
Agresja, szczególnie ta fizyczna, uznawana jest za formę rozładowania napięcia agresora i jest sposobem radzenia sobie ze stresem.

Zemsta
Przemoc postrzegana jest też jako zemsta za wcześniej doznawane upokorzenia. Czasem akt przemocy bywa kwestią ukarania kogoś za niewłaściwe zachowanie.

Zazdrość
Wiele aktów agresji powstaje w następstwie zazdrości. Czując wewnętrzną niesprawiedliwość i nie mogąc sobie z nią poradzić, oprawca ucieka do rozwiązania napięcia drogą przemocy.

Brak wystarczających bodźców, nuda
Zachowania o agresywnym charakterze mogą być następstwem szukania sposobów na nudę.

Miejsce w hierarchii
Jest to również element walki o ustalenie hierarchii, w większości wśród chłopców. Przemoc bywa sposobem na zdobycie pozycji lidera w grupie.

Sposób na zaistnienie
Zachowania przemocowe mogą wynikać również z potrzeby zwrócenia na siebie uwagi rówieśników. Zdarza się również, że sprawca stara się, by przemoc nie była widoczna w grupie. Wówczas wymierza ją tylko w jedną osobę wykorzystując sytuację gdy pozostaje sam na sam z ofiarą i znęca się nad nią.

Dyskryminacja w grupie rówieśniczej

Klasowa większość odrzuca ze swojego grona osoby wyróżniające się. Podstawowym powodem szkolnej dyskryminacji i przemocy jest identyfikacja określonej osoby jako kogoś „gorszego” i „innego”, każde odstępstwo od „normy” to ryzyko popadnięcia w szkolną niełaskę.

Dzieci czy młodzież wykorzystują „normy” związane m.in. z zamożnością, męskością, sprawnością, czy budową ciała. Na uboczu klasowego życia pozostają osoby ciche i nieśmiałe, często nadwrażliwe – rzadko się odzywają, nie uczestniczą w życiu towarzyskim, nie są aktywne społecznie. Źle również mogą być przyjmowane osoby, które mają problemy zdrowotne przejawiające się zachowaniami nadpobudliwymi i agresywnymi.

Narażeni są przede wszystkim uczniowie, którzy mogą liczyć na mniejsze wsparcie wśród rówieśników:

Uczniowie mniej popularni; ci, którzy mają mniej przyjaciół i nie mogą liczyć na wsparcie z ich strony
Osoby, które mają mniejsze wsparcie ze strony rodziny
Dzieci rodziców niezbyt zaangażowanych w życie szkolne

Prześladowanie konkretnych uczniów i uczennic ze względu na ich odmienność od grupy rówieśniczej ma też miejsce poza bramami szkoły. W takim sensie dyskryminacja nie kończy się wraz z ostatnim dzwonkiem, lecz potencjalnie może trwać całą dobę. Decydującą rolę odgrywają tutaj media społecznościowe. Zobacz więcej w dziale Cyberprzemoc.

Uprzedzenia są kołami zamachowymi dyskryminacji

Dyskryminacja w szkole przejawia się poprzez mniej przychylne podejście, pomijanie, poniżanie, pogardę i prześladowania osób postrzeganych jako obce lub inne. Wystarczy, że uczeń/uczennica są inaczej ubrane, a już stają się potencjalną ofiarą.

Inność czy obcość związane są z subiektywnym, stereotypowym ocenianiem osób. Narażeni są ci, którzy przynależą do mniejszości lub należą do grup, którym są przyklejane wartościujące je etykiety i schematy. Przykładami takich cech są: płeć, stopień sprawności, orientacja seksualna, wyznanie, status majątkowy, kolor skóry, wygląd czy narodowość. Gorsze traktowanie jest wynikiem postrzegania kogoś jako „niepełnowartościowego”.

Uprzedzenia zbudowane na ograniczonym wyobrażeniu oraz negatywnej ocenie funkcjonują w oderwaniu od jednostek. Osobowość, charakter, doświadczenie czy inne uwarunkowania nie są brane pod uwagę. Liczy się tylko to, co z zewnątrz najbardziej rzuca się w oczy.

Dzieci doświadczają krzywdzenia ze strony grupy rówieśniczej, ale nie zawsze są tego świadome i w większości nie mówią o tym rodzicom. Uczniowie za przemoc uznają przede wszystkim przemoc fizyczną. Wiele zachowań mogących mieć charakter przemocowy (np. bójki czy wyszydzanie) bywa interpretowanych przez młodzież jako żart. Wiele ofiar nie zgłasza aktów przemocy, upatrując ich przyczyny w sobie.

Kto i w jaki sposób traci na przemocy?

Ofiara

Sytuacja psychologiczna ofiary przemocy jest najtrudniejsza. Konsekwencje doświadczanej agresji zależą od długości jej trwania, rozległości, reakcji grupy rówieśników i dorosłych (pedagogów i rodziców).

Konsekwencje jakich doświadcza ofiara po pierwszym incydencie to przede wszystkim podwyższony poziom emocji – strachu, zaskoczenia, smutku. Publiczne wyśmiewanie i poniżanie powodują, że odczuwa ona wstyd.

W konsekwencji może doświadczać objawów somatycznych związanych z długotrwałym narażeniem na stres: bóle głowy, pleców, brzucha, zawroty głowy, zły humor, nerwowość, trudności z zasypianiem. Prawdopodobieństwo nasilenia objawów wrasta wraz z częstością aktów przemocy. Ofiara odczuwa samotność i bezradność, traci poczucie bezpieczeństwa i zaufania do ludzi. Wskazuje się także na związek bycia ofiarą z ogólnym gorszym funkcjonowaniem w szkole.

Dochodzą do tego negatywne myśli dotyczące siebie, swojej wartości – wyglądu zewnętrznego i cech charakteru. Słowa i zachowania sprawcy mogą konsekwentnie pogłębiać zaniżony obraz własnej wartości u ofiary. Osoba ta jest zagrożona wykluczeniem społecznym, a jej proces rozwoju kompetencji społecznych ulega zaburzeniu. W przyszłości może nastąpić wycofywanie się z uczestnictwa w życiu społecznym.

Wzrasta ryzyko wiktymizacji, czyli wchodzenia osoby krzywdzonej w rolę ofiary, w wyniku którego zmienia się jej tożsamość i osobowość w kierunku wyuczonej bezradności.

Młodzi ludzie, którzy doświadczali przemocy ze strony rówieśników wykazują się obniżoną samooceną oraz podwyższoną podatnością na zaburzenia psychiczne mogące prowadzić do prób samookaleczania się, samobójstwa lub zabójstwa.

Przemoc rodzi przemoc! Zdarza się, że uczeń jest zarówno ofiarą systematycznej przemocy, jak też systematycznie stosuje agresję wobec innych uczniów.

Ryzyko dolegliwości natury psychicznej jest większe wśród ofiar przemocy emocjonalnej niż przemocy fizycznej.

Agresor

Negatywne konsekwencje przemocy rówieśniczej widoczne są także u jej sprawców. Często są oni mniej zadowoleni z funkcjonowania w szkole, czują się słabiej zaangażowani w szkolną społeczność oraz otrzymują gorsze oceny.

Osoby wchodzące w rolę agresora, znacznie częściej niż pozostali odczuwają zdenerwowanie, rozdrażnienie lub zły humor. Używając agresji w komunikacji z innymi, dziecko uczy się nieprawidłowego sposobu radzenia sobie z emocjami – frustracją, złością, czasem zazdrością.

Zaobserwowano współwystępowanie sprawstwa przemocy rówieśniczej z zaburzeniem rozwoju psychospołecznego samych sprawców, co przejawia się np. poprzez angażowanie się w bójki, picie alkoholu, palenie papierosów, dopuszczanie się wandalizmu czy podejmowanie innych aspołecznych zachowań.

Podejmowanie aktów przemocy skutkuje brakiem rozwijania umiejętności współpracy i rozwiązywania konfliktów.

Świadek

Również samo obserwowanie przemocy rówieśniczej może prowadzić do szkodliwych konsekwencji dla zdrowia psychicznego.

U osób będących świadkami przemocy także wskazuje się na zwiększone ryzyko występowania myśli samobójczych.

Pozostawanie biernym świadkiem przemocy wpływa na zaniżenie poczucia mocy sprawczej, powoduje wzrost poczucia bezsilności oraz wzmaga poczucie winy.

Rola biernego świadka uczy obojętności, biernej postawy wobec agresji. To jednocześnie przyzwolenie na przemoc. Młody człowiek nie uczy się rozwiązywania problemów i odróżniania konfliktu od agresji.

Świadek podobnie jak ofiara może doświadczać objawów somatycznych w związku z poczuciem zastraszenia i bezradności.

Skąd młody człowiek uczy się postawy agresywnej bądź biernej?

Odpowiedź jest prosta: czerpie wzorce od dorosłych.

Dzieci uczą się przez obserwację, naśladując zachowanie osób, które są dla nich ważne. Proces ten nazywa się modelowaniem i jest jednym z podstawowych oraz najbardziej skutecznych narzędzi wychowawczych.

Dzieci, które obserwują agresywne zachowania osoby dorosłej względem innych osób, same zaczynają przejawiać takie zachowania w swojej zabawie i relacjach.

Tak samo dzieje się w przypadku biernej postawy, dziecko uczy się unikania, ponieważ nie ma innych przykładów, pomysłów, zachęty ani pomocy w zadbaniu o swoje potrzeby. Ostatecznie wybiera więc postawę niemocy, bezradności i unikania odpowiedzialności.

Osoby, które są częściej dręczone przez kolegów i koleżanki nie tylko deklarują znacznie niższy poziom satysfakcji z życia oraz mają niższą samoocenę, ale też w mniejszym stopniu czują się częścią szkoły, do której chodzą.

„Zgrana klasa” daje młodzieży poczucie bezpieczeństwa i akceptacji, której ci ogromnie potrzebują i jest marzeniem uczniów obu płci, ze wszystkich etapów edukacji.

Sprawca

Zachowania sprawcy nie zawsze występują wszystkie łącznie. Jest jednak kilka przejawów, które z dużym prawdopodobieństwem mogą wskazywać na postawę agresywną.

Jeżeli Twoje dziecko…

łatwo wpada w złość i nie ma kompetencji aby sobie z tą emocją poradzić bez krzywdzenia innych osób;
dokucza innym, stroi sobie żarty, swoją agresję kieruje do słabszych i bezbronnych;
ma potrzebę dominacji, chce sobie podporządkować innych, używa wobec nich gróźb;
agresja jest jego typową reakcją na każdą trudność;
nie uzewnętrznia poczucia winy, wstydu;
zdarza się, że prezentuje zachowania naruszające prawo.

…może być ono sprawcą przemocy!

Ofiara

Jeżeli Twoje dziecko…

miewa sińce, podarte lub brudne ubranie, zniszczone przybory szkolne (np. plecak, piórnik, zeszyty), a zapytane nie potrafi wiarygodnie wyjaśnić, co się stało;
wygląda na nieszczęśliwe, gorzej śpi;
uzyskuje gorsze wyniki w nauce;
wycofuje się z kontaktów z rówieśnikami;
staje się „zamknięte” w sobie – niechętnie podejmuje rozmowy o kolegach;
jest smutne, przejawia niechęć do rozmowy z rodzicami na temat tego, co działo się w szkole;
robi się nagle agresywne wobec swoich bliskich, a nawet domowych zwierząt;
nie ma żadnego bliskiego przyjaciela;
szuka wymówek, aby zostać w domu: skarży się na bóle głowy, brzucha, traci apetyt;
artykułuje wprost komunikaty typu: „nie lubię tej szkoły”, „nienawidzę swojej klasy”, „nie chcę tam chodzić”, itp.;
spóźnia się do szkoły; wraca z niej powoli, często dłuższą drogą;
kradnie z domu pieniądze lub cenne przedmioty